چالشهای تحقیق و پژوهش در ایران
با رویکرد صنعت ساختمان و شرکتهای عمرانی
(قسمت اول)
مقدمه
در دنیای امروز، دانایی یکی از محور‌ها و شاخص‌های اصلی پیشرفت و تعالی هر جامعه به شمار می‌رود. سنجش سطح دانایی به میزان تولید و مصرف اطلاعات و گسترش دانایی به دسترسی سریع و آسان به منابع علمی موثق وابسته است. دانسته‌های ما یا با مطالعه منابع اطلاعاتی موجود و یا بنا به پژوهش‌هایی که خود انجام می‌دهیم، به دست می‌آید.
اگر این دانسته‌ها بر پایه نتایج پژوهش‌های قبلی باشد، در واقع به مصرف اطلاعات پرداخته‌ایم و اگر مبتنی بر مشاهدات و تحلیل‌های جاری باشد، تلاش ما به تولید اطلاعات منجر شده است؛ بنابراین، منبع اصلی تولید اطلاعات و دانش جدید در واقع حاصل فعالیت‌های پژوهشی است که انجام می‌گیرد. پژوهش در هر موضوع، به هر گونه و در هر سطحی که انجام شود، تلاشی منسجم و نظام‌مند در راستای توسعه دانش موجود درباره موضوع‌هایی است که با آنها سروکار داریم. پژوهش کوششی است برای یافتن بهترین راهکار‌های ممکن برای حل مشکلات موجود در عرصه‌های زندگی.
نوع و سطح فعالیت‌های پژوهشی یکی از شاخص‌های اصلی توسعه و پیشرفت محسوب میشود. موفقیت در تمام فعالیت‌های مربوط به توسعه صنایع، کشاورزی، خدمات و... به گونه‌ای به گسترش فعالیت‌های پژوهشی بستگی دارد. در واقع پژوهش یکی از محورهای مهمی است که ضامن پیشرفت و توسعه پایدار در هر کشور به شمار می‌آید. اگر پژوهشی نشود، دانش بشری افزایش نخواهد یافت و دچار سکون و رکود خواهد شد. بدون انجام پژوهش امور آموزشی نیز از پویایی و نشاط لازم نیز برخوردار نخواهد بود. همه آنچه به عنوان پیشرفت علوم در دوره‌های گوناگون تاریخ می‌شناسیم، حاصل تلاش افرادی است که در کار خود رویکردی پژوهشی داشته‌اند و ذهن پرسشگرشان همواره محرکی برای فعالیت‌های پژوهشی آنان بوده است.
پژوهش‌های موجود را میتوان بر پایه معیارهای متعددی دسته‌بندی کرد؛ مثلا بر پایه چگونگی به کار بستن نتایج پژوهش‌ها میتوان آنها را به دو دسته «کاربردی» و «بنیادی» تقسیم کرد. نتایج پژوهش‌های کاربردی در کوتاه مدت و برای رفع مشکلات موجود قابل استفاده است. به بیان دیگر، پژوهش‌های کاربردی درح ل مسائل جاری مفید هستند و از این روی با نام «کاربردی» شناخته میشوند. معمولا نیاز به انجام پژوهش‌های کاربردی زمانی احساس میشود که روش‌ها و اطلاعاتی که در اختیار داریم، برای حل برخی از مشکلات موجود کافی نیست. در مقابل، پژوهش‌های بنیادی به توسعه و تعمیق مبانی علوم مختلف کمک کرده و در دراز مدت امکان گسترش مرزهای دانش بشری را فراهم می‌آورند.
پژوهش
برای «پژوهش»، تعاریف متعددی شده است. برخی آن را «مطالعه آگاهانه، برنامه‌ریزی شده و روشمند به هنگام رویارویی با مسأله‌ای پیچیده و مبهم به قصد ایجاد وضوح و رفع پیچیدگی و ابهام از آن مسأله» گفته‌اند.
»منوچهر آقایی» در کتاب «پژوهش»، در تعریف این واژه نوشته است: تحقیق و پژوهش به مجموعه فعالیت‌های بدیع، خلاق، نوآورانه، نظام یافته و برنامه ریزی شده‌ای گفته میشود که به طور کلی با هدف و در جهت گسترش شناخت مرزهای علمی و کاربرد این دانش برای بهبود زندگی و به طور خلاصه در جهت نوآوری و ایجاد فرآورده‌ها، فرایند‌ها، وسایل و ابزار، نظام‌ها، خدمات و روش‌های جدید که در پایان منجر به رشد و توسعه میشود، صورت پذیرد.
علی دلاور، استاد دانشگاه علامه طباطبایی، پژوهش را بحث و گفت‌و‌گو در زمینه فرایند عام در معارف بشری می‌خواند.
آنچه در همه تعاریف فوق مشترک است، سه ویژگی است که عبارت است از:
فرایندی بودن پژوهش، نظم و استمرار در انجام فعالیت و هدف نهایی که کشف حقیقت یا افزایش آگاهی است. ویژگی سوم به خوبی هدف غایی هر فعالیت پژوهشی و جهت آن را مشخص میکند. پژوهش می‌باید با هدف «کشف حقیقت» صورت پذیرد و در صورتی که این هدف تحقق نیابد، کار پژوهشی ابتر است.
تحقیق و پژوهش فرایندی وقت گیر و زمان‌بر است و بیش از هر چیز نیازمند صبر و شکیبایی مسوولان و پژوهشگران است.
در پژوهش معمولا نقاط ضعف وقوت موضوع یا یک محصول بررسی یا کارکرد یک سازمان و نهاد ارزیابی میشود و بر مبنای نتایج به دست آمده از آن پژوهش، میتوان برای کارآیی بیشتر آن نهاد یا آن تولیدات و موضوع‌ها برنامه‌ریزی کرد و راهکار ارائه داد.
انواع مختلفی از پژوهش وجود دارند که در میان آنها میتوان به این گونه های پژوهش اشاره کرد: پژوهش های علمی، پژوهش های در حوزه علوم انسانی، هنری، اقتصادی، اجتماعی، کسب و کار، بازاریابی، و همچنین پژوهش های پزشکی.
انواع پژوهش :
تحقیقات علمی روشی نظام مند جهت گردآوری داده ها و یافتن پاسخ هایی به منظور ارضای حس کنجکاوی هستند. این تحقیقات، اطلاعات و نظریات علمی را جهت تشریح هر آنچه در طبیعت اتفاق می افتد و همچنین جهت تشریح خصوصیات دنیایی که در آن زندگی میکنیم فراهم میکنند. این نوع از پژوهش استفاده های کاربردی از علم و دانش را فراهم میکند. حمایت مالی از تحقیقات علمی میتواند توسط مقامات دولتی، سازمان های خیریه، و یا توسط بخش خصوصی (مانند بسیاری از شرکت ها و کمپانی ها) انجام گیرد. تحقیقات علمی در درون خود نیز با توجه به رشته های علمی مختلف و همچنین کاربردهای متفاوت به زیرشاخه هایی تقسیم میشود. به طور گسترده، تحقیقات علمی به عنوان شاخصی جهت تعیین جایگاه علمی موسسات آکادمیک- مانند دانشگاه های کسب و کار- شناخته میشوند؛ هرچند که برخی اعتقاد دارند این شاخص برای ارزیابی موسسات آموزشی شاخص صحیحی نیست زیرا کیفیت پژوهش به درستی کیفیت آموزش را مشخص نمیکند )و این دو موضوع لزوما ارتباطی با یکدیگر ندارند(.
تحقیقات علوم انسانی دربرگیرنده روش های متفاوتی از جمله هرمنوتیک (هنر و علم تفسیر متون) و نشانه شناسی، و همچنین شناخت شناسی های متفاوت و نسبی گرایانه تر دیگری میباشد. محققین علوم انسانی به طور معمول به دنبال یافتن پاسخ صحیح و نهایی یک پرسش نیستند، بلکه به دنبال اکتشاف مسائل و جزئیات در حاشیه موضوع هستند. زمینه (معادل کلمه Context در انگلیسی) همواره در این تحقیقات دارای اهمیت بوده. زمینه میتواند اجتماعی، تاریخی، سیاسی، فرهنگی، و یا قومیتی باشد. یک نمونه از تحقیقات علوم انسانی، تحقیقات تاریخی است که بخشی از روش تاریخی محسوب میشود. مورخین از منابع دست اول و همچنین دیگر شواهد به منظور بررسی نظام مند یک موضوع استفاده میکنند و سپس تاریخ را به صورت نقل هایی از گذشته می نگارند.
پژوهش های هنری نیز جزو تحقیقات عملی به حساب می آیند و زمانی انجام می گیرند که آثار خلاقانه به عنوان موضوع و هدف تحقیق در نظر گرفته میشوند.
فرایند پژوهش :
پژوهش در رشته‌های علمی به شیوه‌های گوناگون انجام میشود و نمی‌توان یک روش مشخص که در همه شاخه‌های علوم کاربرد داشته باشد، معرفی کرد. با این حال، اصولی کلی بر فرایند پژوهش در رشته‌های مختلف حاکم است که بیش از آنکه با هم متفاوت باشند به هم شبیه هستند
گام نخست(سوال)، همه پژوهش‌ها با یک یا چند پرسش آغاز میشوند.
گام دوم(مرور پیشینه)، پژوهشگر به جستجو در منابع علمی زمینه موضوعی خود می‌پردازد و با بررسی دقیق آنها به تصویر روشن‌‌تری از میزان دانش موجود در آن زمینه دست می‌یابد؛استناد به این منابع ضمن آن که پیوندی بین پژوهش او با پژوهش‌های قبلی نشان می‌دهد، به پژوهش در دست انجام اعتبار بیشتری می‌بخشد و ارتباط‌های علمی میان پژوهشگران را افزایش می‌دهد.
گام سوم(گردآوری داده ها و اطلاعات)، پژوهشگر به گردآوری اطلاعات و داده‌هایی می‌پردازد که میتواند در آینده مبنای تحلیل‌ها و تفسیرهایی قرار گیرد که در پایان به یافتن پاسخ پرسش‌های اولیه منجر شود. این بخش از پژوهش که به مرحله گردآوری اطلاعات و داده معروف است، میتواند به شکل‌های کاملا گوناگون انجام شود. در علوم انسانی، پرسش نامه و مصاحبه و در علوم تجربی، آزمایش
گام چهارم(توصیف و مقایسه)، داده‌های گردآوری شده به روش‌هایی چون استفاده از مبانی علم آمار، سازماندهی و خلاصه می‌شوندکه امکان توصیف و مقایسه فراهم باشد. ترسیم نمودار‌ها و جدول‌ها از روش‌های معمول سازماندهی و خلاصه سازی داده‌ها به شمار می‌آید.
گام پنجم(پاسخ) پژوهشگر میتواند بنا بر تحلیل یافته‌های مراحل قبل به تفسیر روشنی از موضوع پژوهش پرداخته و پاسخی برای پرسش‌های اولیه خویش بیابد.
گام ششم(انتشار)، نتایج پژوهش انجام شده میتواند به یکی از روش‌های معمول در انتشارات علمی به صورت چاپی یا الکترونیکی منتشر شود. اگر پژوهش‌ها از نوع کاربردی باشند، نتایج به دست آمده در اختیار کسانی قرارمی‌گیرد که می‌توانند از آن نتایج برای مشکلات موجود بهره گیرند.
پژوهش در ایران
موفقیت و توسعه پژوهش در هر جامعه نیازمند گسترش رویکرد پژوهشی (پژوهش مدار) در آن جامعه است. منظور از رویکرد پژوهشی نگاهی مبتنی بر پژوهش نسبت به موضوع‌های گوناگون است. در این نوع نگاه پیش از هر تصمیم مهم به یافته‌های پژوهش‌های قبلی که به موضوع تصمیم‌گیری ارتباط دارد، توجه میشود. به بیان دیگر، در رویکرد پژوهش‌مدار از یافته‌های پژوهش‌های قبلی برای بهبود وضع موجود استفاده موثری به عمل می‌آید. کسانی که در فعالیت‌های خود رویکردی پژوهشی دارند، پیش از هر گونه تصمیم به مطالعه وضعیت موجود پرداخته و با تجزیه و تحلیل مشاهدات خود به بهترین راهکار‌ها می‌اندیشند. همچنین، آنان تلاش میکنند تا از نتایج آثار سایر پژوهشگران نیز به نحو شایسته‌ای بهره گیرند؛ بنابراین، رویکرد پژوهشی به قشر یا گروه خاصی محدود نشده و زمانی سرچشمه اثر خواهد بود که در سطوح و امور گوناگون جامعه تسری یافته باشد.
توسعه علمی، صنعتی و فرهنگی هر کشور بدون پرداختن به امر پژوهش با موفقیت چندانی همراه نخواهد بود. در واقع پژوهش موتور محرک پیشرفت و توسعه محسوب میشود. حتی اگر نشانه‌هایی از توسعه بدون پرداختن به مبانی پژوهشی رخ دهد آن توسعه مستمر و پایدار نخواهد بود و نمی‌تواند مسیر مطمئنی را طی کند. بنابراین، پژوهش مبنای توسعه است و تضمینی برای استمرار توسعه به شمار می‌آید. همچنین، به کار بستن نتایج پژوهش‌های انجام شده در هر زمینه به بهبود راهکار‌ها و روش‌های معمول در زمینه‌های مورد نظر منجر میشود.
عوامل متعددی در توسعه پژوهش دخالت دارند که ذکر همه آنها در این مختصر نمی‌گنجد. با این حال میتوان به اختصار عوامل توسعه پژوهش را به سه بخش عوامل سخت افزاری، عوامل نرم افزاری و نیروی انسانی تقسیم نمود.
هدایت هماهنگ و کارکرد نظام مند پژوهش در راستای ارتقای سطح و کیفیت زندگی و افزایش ثروت ملی و تکمیل و هماهنگی نهادهای مرتبط با پژوهش، از سیاستگذاری تا تولید ثروت که از لوازم دستیابی به افق های تعیین شده در چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران است، طرح ریزی، مدیریت و ارزیابی نظام ملی علم، فناوری و نوآوری را ایجاب می کند.
یکی از مهمترین ابزارهای تحقق توسعه جامعه وجود دانشگاهها و پژوهشگران فعال می باشد که مولد و مروج شناخت علمی زیربنایی توسعه اند. کشورهای در حال توسعه با برداشتن گامهای بلند سعی می کنند فاصله خود را با کشورهای پیشرفته صنعتی از طریق توجه به تحقیقات کاهش دهند. در ایران علیرغم تلاش های فراوانی که برای توسعه علم و پژوهش گردیده اما نظام مشخصی برای نمایش و ارزیابی دستاوردهای اصیل و خلاق منجر به نوآوری و فناوری های نوین و بالاخره توسعه صنعت شده باشد در دسترس نیست.
توسعه پژوهشی به ندرت حاصل فعالیت فرد یا شرکت خاصی به تنهایی است و در اکثر موارد حاصل فعالیت شبکه ای از اجزا و مستلزم روابط مناسب این اجزاست. مجموعه این اجزا و روابط میان آنها باید جریان دانش را تسهیل کند. این مجموعه از اجزای متعددی تشکیل می شود که برخی از آنها عبارتند از نهادهای سیاستگذاری، آینده اندیشی، ارزیابی فناوری، موسسات ناظر بر مالکیت معنوی، صندوقهای سرمایه گذاری و شرکتهای مالی خطرپذیر، بیمه، بانک، واحدهای تحقیق و توسعه بصورت عام و واحدهای پژوهشی به صورت خاص.
در یک نگاه نظام مند به پژوهش کشور، ورودی ها، خروجی ها و فرآیندهای مهم و اثرگذار بر پژوهش در سطح ملی را میتوان تعیین و بررسی کرد.
مولفه های ورودی را میتوان واحدهای تحقیق و توسعه، اعتبارات پژوهشی، مواد و تجهیزات پژوهشی، پژوهشگران، فرهنگ پژوهش، اطلاعات علمی، اولویتهای پژوهشی و مواردی از این دست بیان کرد.
مولفه های خروجی پژوهش نیز مقالات علمی، انتشارات، پتنت ها و دانش فنی و از این نوع دستاوردها می باشند.
مولفه های فرآیندی پژوهش را هم نظام اطلاع رسانی علمی، همکاری های پژوهشی بین المللی، پروژه های پژوهشی و دوره های تحصیلات تکمیلی تشکیل می دهند.
مشکلات پژوهشی در ایران
وجود مشکلات و چالش های متعدد در هریک از مولفه های ذکر شده در قبل باعث شده است که بررسی های متعددی در این زمینه صورت بگیرد و صاحبنظران مختلف جهت حل مشکلات پژوهشی کشور، نظرات خود و مقالات خود را در این زمینه ایراد کنند. در یک بررسی اولیه ، مختصرا می توان به مولفه های ذیل اشاره کرد که حایز اهمیت است :
1. دولتی بودن انجام پژوهش
در حوزه انجام پژوهش، اکثر پژوهش هایی که در کشور به آن پرداخته می شود دولتی بوده و بودجه های مصوبی برای آن در نظر گرفته شده است. چه در نهادهای اجرایی که پژوهشکده ها دارای بودجه ثابت و مصوب هستند و چه در پژوهشکده های دانشگاهی که اکثر پژوهشکده ها دارای ردیف بودجه دانشگاهی می باشند. این مشکل علاوه بر این که بخش خصوصی را از حضور و کسب سود در بازار از این طریق خارج می کند، خروجی های خوبی را برای کارهای انجام شده به ارمغان نمی آورد.
2. کاربردی نبودن پژوهش و نتایج آن
مشکل دیگری که در پژوهش های انجام گرفته شده در کشور به شدت مشاهده می شود و از معضلات اصلی پژوهش کشور است این است که پژوهش انجام شده در پژوهشکده ها کاربردی نبوده و نتایج آن در کتابخانه ها جاسازی می شود. یکی از دلایل این مشکل، همان دولتی بودن انجام پژوهش است. در واقع صنعت امروز ما به شدت نیازمند پژوهش های کاربردی است تا در راستای پیشرفت از آن استفاده کند اما متاسفانه پژوهش هایی که در کشور انجام می گیرد یا بنیادی بوده و به گسترش مرزهای علم می پردازد و یا اینکه درصورت داشتن موضوع کاربردی، نتایج آن با دنیای واقعی به شدت فاصله دارد و قابل استفاده و پیاده سازی در شرایط فعلی نیست.
3. تقاضا محور نبودن پژوهش در کشور
یکی از دیدگاه های غلطی که بر پژوهش در کشور حاکم است، این است که تصور می شود پژوهش باید از دل آموزش و دانشگاه خارج شده و به سمت صنعت سرازیر شود. این دیدگاه که بویژه در اصحاب وزارت علوم به وفور دیده می شود باعث شده است که سالانه در کشور، بودجه های کلانی صرف پژوهش شود اما نتایجی از آن حاصل نشود. در واقع این صنعت است که باید تقاضای خود را به پژوهش اعلام کند و با توجه به آن تقاضا، مسئله تعریف شده و راه حل پیشنهاد شود اما متاسفانه پژوهش در کشور تقاضا محور نیست و همین باعث شده است که میان صنعت و دانشگاه روز به روز فاصله بیشتری ایجاد شود.
4. مدیریت پژوهش
از جمله کمبودهایی که در بخش نهادی پژوهش دیده می شود، عدم وجود نهاد واسطی است که بین پژوهشکده (دانشگاه) و فضای واقعی کشور (مثلا صنعت) ارتباط برقرار کند و همین امر باعث شده است که بین این دو مقوله مهم، ارتباط خاصی وجود نداشته باشد و عرضه و تقاضا به شیوه درست باهم ارتباط نداشته باشند.
5. تربیت پژوهشگر
مشکل دیگری که بویژه در نظام آموزش عالی دیده می شود این است که همه دانشجویانی که به تحصیلات تکمیلی وارد می شوند به یک شیوه آموزش می بینند. بررسی تجربیات سایر کشورها در این زمینه نشان می دهد که باید جهت آموزش نیرویی که قرار است در آینده در حوزه آموزش فعالیت کند با نیرویی که قرار است در حوزه پژوهش به فعالیت بپردازد متفاوت باشد. در واقع باید بین تربیت پژوهشگر و تربیت استاد دانشگاه تفاوت های عدیده ای وجود داشته باشد چرا که حوزه کاری این دو از یکدیگر متفاوت است اما متاسفانه در حال حاضر در کشور ما چنین تدبیری اندیشیده نشده است و همه با یک شیوه در تحصیلات تکمیلی آموزش می بینند.
6. شاخص های ارزیابی پژوهش و پژوهشکده ها
جهت ارزیابی عملکرد هر نهاد و یا پروژه ای باید شاخص هایی متناسب با اهداف آن حوزه وجود داشته باشد تا بتوان با استفاده از آن شاخص ها، به مقایسه و بهبود پرداخت. در حال حاضر، معیار ارزیابی پژوهش، عملا تعداد صفحات گزارش تهیه شده از پروژه است که به هیچ وجه معیار درستی جهت سنجش ارزش کار نمی باشد و فساد زیادی نیز به همراه دارد. پژوهشکده ها نیز با معیارهایی چون تعداد مقالات و تعداد پژوهشگران و مساحت املاک ارزیابی می شوند که این نیز به هیچ وجه بهره وری را در پی خود ندارد.
7. تعدد نهادهای حوزه پژوهش
یکی از مسائلی که در حال حاضر به معضلات نظام علم و فناوری کشور و به تبع آن پژوهش تبدیل شده است، تعدد نهادهای سیاستگذار این حوزه است که باعث شده بعضی فعالیت ها به صورت موازی انجام گرفته و به تعارضات بین این نهادها منجر شود و برخی فعالیت ها نیز مغفول بماند. شورای عالی انقلاب فرهنگی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، وزارت علوم و شورای عتف در کنار مجلس و مجمع تشخیص مصلحت نظام از جمله نهادهایی هستند که در بخش سیاستگذاری این حوزه فعالند اما با بررسی اهداف و وظایف آنها در می یابیم که با یکدیگر اشتراک داشته و همین موضوع مشکلات عدیده ای ایجاد می کند. از جمله مشکلاتی نیز که در این مورد دیده شد، تعارضی بود که بین معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت علوم در تهیه نقشه جامع علمی کشور ایجاد شد.
در درقسمت دوم به آسیب شناسی تحقیق در پژوهش در ایران و کشورهای در حال توسعه خواهیم پرداخت با ما همراه باشید...سپاس